Historia: Gmina żydowska w Sławnie

Trudno dokładnie ustalić, kiedy w Sławnie pojawili się pierwsi Żydzi. Zgodnie z rozporządzeniem o Żydach na terenie Pomorza, które wydał w 1694 roku elektor brandenburski Fryderyk III w miastach państwowych - a do takich zaliczało się Sławno - można było zezwolić na osiedlenie się najwyżej dwóch Żydów. Pierwsi z nich w Sławnie mogli zamieszkać w końcu XVII wieku.

Najstarsze potwierdzenie obecności Żydów w Sławnie w liczbie 20 pochodzi z 1776 roku. Żydzi mający zezwolenie na przebywanie w mieście mieszkali w osobnym domu przy ówczesnej ulicy Pocztowej, a więc w centrum miasta (fragment dzisiejszej ulicy Grottgera od rynku do ulicy Mielczarskiego). W ostatnim ćwierćwieczu XVIII stulecia w mieście mieszkało około 18-26 osób pochodzenia żydowskiego. W 1795 roku stanowiło to 1,57 % ogółu mieszkańców.

Liczba ludności żydowskiej systematycznie wzrastała do lat 80-tych XIX stulecia. I tak na przykład : w 1800 roku w mieście mieszkało 27 Żydów, w 1821 - 101 (4,43% ogółu ludności), w 1861 - 250 (5,71% ogółu mieszkańców).
Wzrost liczebności gminy żydowskiej związany był z ustawodawstwem w Prusach z początku XIX wieku, które sprzyjało rozwojowi działalności gospodarczej.

Od lat 80. XIX stulecia liczba Żydów w Sławnie zaczynała spadać. W 1885 w mieście mieszkało 208 Żydów (3,79% mieszkań-ców), w 1900 roku - 170 (2,84% mieszkańców), w 1925 - 90 (1,14 % mieszkań-ców). Proces emigracji ludności żydowskiej ze Sławna był wyrazem wzrastającego zagrożenia i niepewności co do dalszych losów i nastrojami antyżydowskimi.

Kilkudziesięciu pozostałych w mieście Żydów zostało po dojściu Hitlera do władzy poddanych bojkotowi gospodarczemu i obyczajowo - społecznemu. Warto dodać, że w wyborach marcowych 1933 roku w mieście zdecydowanie wygrała Narodowo- Socjalistyczna Partia Niemiec (NSDAP). Po kryształowej nocy (listopad 1938) Żydom odebrano resztki wszelkich praw publicznych.
Część zamożniejszych członków gminy zdołało wyemigrować do Palestyny. Nieliczni pozostali znaleźli się - 10 lipca 1942 roku - w transporcie do obozu zagłady .

Szkołę i synagogę Żydzi sławieńscy posiadali już w połowie XIX wieku. Także wtedy powstały pierwsze żydowskie organizacje charytatywne (w 1866 i 1874 roku). Ponadto w Sławnie funkcjonowały: Organizacja do spraw Żydowskiej Historii i Literatury oraz Związek Przyjaciół.
Po zakończeniu I wojny światowej, w której brali udział prawie wszyscy Żydzi ze Sławna, powstały dwie nowe organizacje: Niemiecki Związek Żołnierzy Żydowskich i Centralny Związek Obywateli Niemieckich Wyznania Mojżeszowego.
Do I wojny światowej gmina posiadała własnego rabina, a później zatrudniano jedynie kantora (do roku 1935). Ostatnim kantorem w Sławnie był Herman Kaufmann.

Gmina żydowska posiadała swój cmentarz zlokalizowany przy nowym cmentarzu sławieńskim, który powstał w końcu XIX wieku (pierwsze pochówki w 1884 roku).

Po dojściu Hitlera do władzy cmentarz uległ stopniowej degradacji, podobnie jak zniszczona została znajdująca się przy dzisiejszej ulicy Rapackiego synagoga.

Dziś cmentarz żydowski o powierzchni 0,39 ha wyodrębniony murowanym ogrodzeniem jest zdewastowany, o zatartym rozplanowaniu ścieżek i kwater. W jego północnej części wśród drzew, krzewów i traw zachowało się kilka przewróconych macew częściowo przysypanych ziemią i porośniętych darnią.

W 1999 roku w Sławnie gościła delegacja członków sekcji amerykańskiej Międzynarodowego Towarzystwa im. D. Bonhoeffera . Odsłoniła ona pamiątkową tablicę na ścianie kaplicy cmentarnej o treści. "Pamięci Gminy Żydowskiej mieszkającej w okolicach Sławna od 1812 roku. W roku 1938 naziści spalili wszystkie synagogi i zniszczyli nagrobki. Do 1942 roku wszyscy Żydzi zostali wypędzeni ze Sławna, większość do obozów śmierci na wschodzie. Zostały tylko ruiny cmentarza. Podróżnicy z Polski, Niemiec i Ameryki. Październik 1999 rok.". Tablicę wykonał koszaliński rzeźbiarz Zygmunt Wujek.

Jak działała gmina

Zbiorem przepisów, który normował działalność gminy żydowskiej był statut. Najstarszy znany tekst statutu gminy sławieńskiej pochodzi z 1858 roku, choć organizacyjnie i prawnie gmina żydowska istniała przed statutem.
Statut nosi datę 24 sierpnia 1858 roku, a oficjalnie został zatwierdzony 19 sierpnia roku 1859. Ten zbiór przepisów był drukowaną broszurą i złożony był z 81 paragrafów. W latach późniejszych był modyfikowany. Gmina obejmowała Sławno wraz z przedmieściami i kilka pobliskich wsi. Pełnoprawni członkowie gminy (dorośli mężczyźni) mieli obowiązek pokrycia jej potrzeb finansowych.
Członkowie gminy musieli się liczyć z obowiązkiem przyjęcia na siebie w drodze wyboru każdego stanowiska i funkcji w gminie, które nie były płatne. Pełnoprawni członkowie gminy wybierali 3- osobowy zarząd oraz 9-osobowe zgromadzenie reprezentantów (w poprawce do statutu z 1932 roku liczbę tę zmniejszono do siedmiu).O te honorowe funkcje mogli się ubiegać samodzielni członkowie gminy - mężczyźni , którzy należeli do niej przynajmniej rok i ukończyli 24. rok życia. Ustalenia na zebraniach zgromadzenia podejmowane były w obecności co najmniej 7 osób. Reprezentanci tworzący zgromadzenie gminne oraz zarząd wybierani byli na 6 lat.
Zwierzchnikiem gminy mógł być wybrany mężczyzna płacący składki, o nieposzlakowanej opinii, w wieku przynajmniej 30 lat, będący w rejestrze gminy co najmniej rok i mieszkający w Sławnie. Wybierano także 6 stałych komisji zarządu do spraw: synagogi, szkolnictwa, ustalania opłat gminnych , pogrzebowych, zarządzania i nadzoru gruntami, opieki nad ubogimi i chorymi.
Na mocy wspólnej uchwały zarządu i zgromadzenia reprezentantów gmina zatrudniała do pracy tzw. urzędników kultowych. Jeden spośród nich - to rabin gminy, główny interpretator przepisów religijnych . Gmina żydowska zatrudniała też nauczyciela, kantora, który prowadził także modlitwy oraz sługę synagogi. Wszyscy płatni urzędnicy gminy żydowskiej byli mianowani na okres nie przekraczający 10 lat, a wysokość ich uposażenia ustalał zarząd.
Ostatnie poprawki do statutu gminy sławieńskiej wprowadzono w 1932 roku.

Oferty pracy z Twojego regionu