Tak budowała się twierdza w Kołobrzegu

(fot. Ilustracja: Archiwum Wojenne w Sztokholmie )

Walory obronne Kołobrzegu dostrzeżone zostały już w czasach wczesnego średniowiecza. Pierwsi mieszkańcy kolebki miasta - grodziska w Budzistowie docenili fakt osłonięcia ich domostw przez Parsętę oraz rozległe, bagniste i podmokłe tereny. Nie mniej jednak od początku, co było charakterystyczne dla wszystkich ośrodków w tym okresie, postawiono na rozbudowę umocnień wtórnych.

Pierwsze z nich stanowił ziemno-drewniany wał, wzmocniony następnie tzw. systemem skrzyniowym, charakterystycznym między innymi dla plemion północnosłowiańskich.

Nowy rozdział w dziejach kołobrzeskich fortyfikacji otworzył dzień 23 maja 1255 r., kiedy książę pomorski Warcisław III oraz biskup kamieński, Hermann von Gleichen wydali akt lokacyjny nowego miasta na prawie lubeckim. Początkowo, podobnie jak gród w Budzistowie, jego zabudowania chroniło obwałowanie. W XIV wieku pojawił się wykonany z kamieni i cegieł mur obronny. Jego długość w krótkim czasie sięgnęła ponad 1,5 km. Umocnienia uzupełniły trzy wielokondygnacyjne, prostokątne baszty ceglane: Prochowa, Więzienna oraz Lontowa. Przejście przez mury umożliwiały również trzy bramy: Młyńska, Kamienna i Solna.

W 1445 r. w rejonie dzisiejszej ul. Armii Krajowej dobudowano kolejną - Bramę Nową zwaną także Bramą Panewnik, pozwalającą wejść do miasta od strony północnej.

Szwedzi i Brandenburczycy

Podczas wojny trzydziestoletniej, w 1627 r. Kołobrzeg zajęły wojska cesarskie armii generała Johanna Georga von Arnheim. Oprócz siania spustoszenia wśród mieszkańców, inżynierowie rozpoczęli prace nad fortyfikacjami w stylu nowożytnym, zlokalizowanymi na zewnątrz średniowiecznych murów. Ich prace kontynuowali Szwedzi, którzy okupowali miasto przez dwie dekady od 1631 r. począwszy.

Dzięki nim nad ujściem Parsęty powstało klasyczne, wieloboczne dzieło obronne zgodnie z wzorcami popularnej wówczas w całej Europie, sztuki niderlandzkiej. Robotami w tym okresie kierował królewski inżynier Erich Svensson oraz nieznany z imienia mistrz Peter. Ich pracę dokumentuje szkic przedstawiający plan kołobrzeskich bastionów na wschodnim brzegu Parsęty, zachowany w Archiwum Wojennym w Sztokholmie.

Na mocy podpisanego w 1653 r. układu w Szczecinie, Kołobrzeg znalazł się w granicach państwa brandenburskiego. 16 czerwca tego roku garnizon szwedzki wymienili Niemcy z batalionu generała Otto Christoffa von Sparr. Niedługo potem wielki elektor Fryderyk Wilhelm I Hohenzollern oficjalnie podniósł miasto do rangi twierdzy nadając jej miano Vestung Colberg.

Garnizon kołobrzeski, którego pierwszym komendantem mianowano Bogusława von Schwerin potrzebował rozbudowanego zaplecza militarnego. W związku z tym jeszcze w latach pięćdziesiątych XVII w. ruszyła budowa obiektów koszarowo-magazynowych w rejonie Śródmieścia (m.in. okolice ulic Wąskiej oraz Rzecznej). W 1655 r. powstała pierwsza w państwie brandenburskim szkoła wojskowa - Akademia Rycerska, a dwa lata później utworzono port wojenny (organizatorem floty kaperskiej był przybyły z Holandii Beniamin Raule). Pierwszą próbę bojową, nowe kołobrzeskie umocnienia przeszły w latach siedemdziesiątych tamtego stulecia, dając odpór jednostkom szwedzkim, które ponownie stanęły na południowym brzegu Bałtyku.

Kształt ostateczny

Kolejny etap rozwoju kołobrzeskich fortyfikacji stanowiły czasy Wielkiej Wojny Północnej, która spustoszyła Europę w pierwszych dwóch dziesięcioleciach XVIII w. W 1709 r. po wschodniej stronie ujścia Parsęty, m.in. w celu ochrony zabudowań portowych, powstał szaniec Muende (Ujście) wzniesiony według projektu niemieckiego inżyniera Frauendorffa. Pięć lat później Twierdza Kołobrzeg uzyskała swój ostateczny kształt.

Zasadniczą część XVIII-wiecznych fortyfikacji stanowiło siedem bastionów o nazwach: Cleve, Geldern I, Magdeburg, Neumark, Pommern oraz Preussen, 2 raweliny (Buetow i Lauenburg), półbastion Geldern II i wspomniany już szaniec w sąsiedztwie portu. Porządkując strukturę twierdzy nowe nazwy, powiązane z obiektami fortecznymi, nadano też bramom miejskim. Istotną rolę w systemie obronnym odgrywało również Batardeau - grodza na Parsęcie, zlokalizowana w ciągu obecnej ul. Kamiennej. Pozwalała ona nie tylko na regulację poziomu wody w rowach osłaniających forty, ale także, w razie potrzeby, zalanie polderów na przedpolu miasta.

Wytrzymałość pruskich umocnień sprawdzono w trakcie trzech oblężeń Kołobrzegu doby wojny siedmioletniej, zakończonych zajęciem twierdzy przez wojska rosyjskie. W 1762 r. wróciła ona we władanie Berlina. W drugiej połowie maja roku następnego, gdy ujście Parsęty wizytował król Prus Fryderyk Wielki, zdecydowano o odbudowie zniszczonych obiektów oraz dalszym rozwoju całości fortyfikacji. Roboty z tym związane rozpoczęły się w 1770 r. i trwały kilka kolejnych lat. Duży nacisk w tym czasie położono na wzmocnienie portu; miejsce szańca Muende zastąpił ceglany fort, a na Wyspie Solnej wzniesiono Redutę Morast.

Relikty twierdzy

Vestung Colberg rozbudowywana była do lat trzydziestych XIX w., stawiając w międzyczasie czoła Wielkiej Armii Napoleona Bonapartego. Później, gdy coraz większe znaczenie nabierać zaczęły uzdrowiskowe walory Kołobrzegu, zabudowa militarna zeszła na dalszy plan.

Do dnia dzisiejszego o pierwszych obiektach fortecznych nad ujściem Parsęty przypomina średniowieczna Baszta Lontowa (zwana Prochową) vis a vis gmachu sądu, do 2012 r. służąca za siedzibę Kołobrzeskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego oraz ruiny Baszty Więziennej przy ul. Wąskiej, której parter nadal znajduje się pod ziemią. Nie brak też fortyfikacji nowożytnych, z pozostałościami Bastionu Magdeburg (ul. Kamienna), Redutą Morast oraz okaza-łym Fortem Muende, czyli latarnią morską na czele.