PESEL pod specjalnym nadzorem. Jak Polacy strzegą swoich danych

Baza PESEL (Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności) to zestaw wielu danych osobowych, takich jak: imię, nazwisko, nazwisko rodowe, stan cywilny, numer dowodu osobistego, a także data i miejsce urodzenia. Nietrudno się domyślić, że to zestaw informacji, który może być wykorzystany przez złodziei danych i cyberprzestępców. Wielu z nas słyszało o wycieku danych osobowych, w tym numeru PESEL. Czym może to skutkować? Mówiąc w skrócie, przestępca wykorzystując nasz PESEL może zaciągnąć w banku pożyczkę, dokonać ratalnego zakupu czy założyć firmę na… nasze nazwisko. Z informacji opublikowanych przez Związek Banków Polskich wynika, że tylko w II kwartale 2023 roku na cudze nazwisko próbowano wyłudzić kredyty na łączną kwotę 50,3 mln złotych.

Częstym przykładem przestępczego wykorzystania cudzego numeru PESEL jest próba zaciągnięcia pożyczki online. Przestępca nie musi okazywać dokumentu. Wystarczy, że poda cudze dane personalne. Pieniądze błyskawicznie mogą zostać przelane na wskazane przez oszusta konto bankowe.

Tradycyjnie styczeń to okres poświątecznych wyprzedaży, także w sklepach internetowych. Prawdopodobieństwo wyłudzenia w tym okresie danych PESEL rośnie. Chronią się przed tym także mieszkańcy Pomorza.

- Zastrzeżenie numeru PESEL jest usługą odmiejscowioną. Oznacza to, że realizujemy nie tylko wnioski mieszkańców naszego miasta - mówi nam Paulina Chełmińska z Urzędu Miejskiego w Gdańsku. - Rejestr zastrzeżeń nie pozwala na pobranie raportu wg adresu zameldowania. Od 17 listopada do 31 grudnia 2023 roku przyjęliśmy 1226 wniosków o zastrzeżenie, a w roku 2024, do 9 stycznia, zrealizowaliśmy 117 kolejnych.

Na początku grudnia Prokuratura Regionalna w Warszawie wszczęła śledztwo w sprawie hakerów, którzy wykradli dane pacjentów firmy ALAB Laboratoria. Pod koniec listopada do sieci trafiły wyniki badań kilkudziesięciu tysięcy Polaków, którzy w latach 2017-2023 korzystali z usług laboratoriów medycznych firmy ALAB. Hakerzy ujawnili m.in. numery PESEL i adresy pacjentów.

- Po tym wydarzeniu informatycy z firmy, w której pracuję, poinformowali mnie, że warto wykorzystać nowe możliwości i zastrzec swój numer PESEL, by nie paść ofiarą oszustów - mówi pani Joanna z Koszalina. Tak też zrobiła.

Zastrzeżenie numeru PESEL to nowa możliwość ochrony naszych danych, które - co niestety się zdarza - są używane przez oszustów, którzy wejdą w ich posiadanie. Media wielokrotnie informowały o różnych zobowiązaniach zaciąganych na konto niczego nieświadomych ludzi, których nr PESEL wpadł w niepowołane ręce. Jak informuje portal Money.pl, od połowy listopada, do końca roku, w Polsce numer PESEL zastrzegło blisko milion osób.

- Od 17 listopada 2023 r. do 9 stycznia 2024 r. w Urzędzie Miasta Szczecin zastrzegło lub cofnęło zastrzeżenie numeru pesel 1696 osób - informuje Marta Kufel ze szczecińskiego magistratu.

W Szczecinku zrobiło to około 200 osób, a każdego dnia zgłaszają się kolejne.

- Procedura jest prosta, można to zrobić za pomocą prostego formularza lub drogą elektroniczną - mówi Andrzej Kąkol, dyrektor Wydziału Spraw Obywatelskich w szczecineckim magistracie.

Robert Grabowski, rzecznik koszalińskiego ratusza, potwierdza, że zainteresowanie zastrzeżeniem numeru PESEL jest spore.

- Od listopada ubiegłego roku do 5 stycznia 2024 roku włącznie 686 osób, mieszkańców Koszalina, złożyło wniosek i zastrzegło swój numer PESEL - mówi rzecznik. - Tymczasem trzy osoby już wróciły do nas z prośbą o wycofanie zastrzeżenia. Okazało się, że przez tę operację nie mogły zaciągnąć kredytu.

Urząd Miasta w Gdańsku poinformował nas, że zastrzeżenie numeru PESEL jest usługą odmiejscowioną. Oznacza to, że Urząd realizuje wnioski nie tylko mieszkańców Gdańska. Rejestr zastrzeżeń nie pozwala natomiast na pobranie raportu wg adresu zameldowania.

- W roku 2023, od 17 listopada do 31 grudnia, przyjęliśmy 1226 wniosków, w roku 2024, do 9 stycznia, zrealizowaliśmy 117 wniosków o zastrzeżenie numeru PESEL - podkreśla Paulina Chełmińska z Referatu Prasowego Urzędu Miejskiego w Gdańsku.

Mieszkańcy Słupska do 8 stycznia zastrzegli 404 numery PESEL. Usługa cieszy się coraz większym zainteresowaniem. Urząd nie odnotował żadnych skarg.

W Gdyni od 17 listopada do końca roku zastrzeżono łącznie 921 numerów PESEL. W nowym roku natomiast, do 10 stycznia, było to 114 numerów.

O ostrożność apeluje również policja. Gdy nasze dane wpadną w niepowołane ręce, a mowa tu o przestępcach, którzy nimi handlują lub wykorzystują do popełnienia przestępstw, musimy liczyć się ze sporymi kłopotami.

- Jedną z tzw. danych wrażliwych jest m.in. numer PESEL, który zawiera datę urodzenia, liczbę porządkową, płeć oraz liczbę kontrolną. Ten numer znajdziemy na wielu naszych dokumentach i dlatego nigdy nie powinniśmy ich udostępniać osobom postronnym, kserować, skanować lub pozwalać na ich fotografowanie. Taki zestaw informacji wystarczy przestępcy, aby np. stworzyć fałszywy dokument z naszymi danymi, a zdjęciem innej osoby, który może być wykorzystany do zaciągnięcia kredytu. Wiele instytucji finansowych oferuje tzw. pożyczki internetowe i dzięki numerowi PESEL w łatwy sposób można zaciągać zobowiązania finansowe, obciążając inne osoby. Mając ten unikatowy numer, przestępca, podpisując umowę z siecią, zdobędzie np. drogi telefon. Wyrobi też duplikat karty SIM, która może być potem użyta do nielegalnego autoryzowania transakcji. Mając nasze dane, sprawcy mogą otworzyć nowe rachunki bankowe, o których nie będziemy wiedzieli i używać ich do obrotu nielegalnymi środkami np. podczas oszustw metodą „na wnuczka” czy „pracownika banku”. Dlatego powinniśmy chronić swoje dane przed ich nielegalnym wykorzystaniem. Takimi sposobami są przede wszystkim ostrożność i czujność, korzystanie z usługi Alerty BIK, dzięki którym dowiemy się od razu o próbie wyłudzenia pieniędzy na nasze dane. Po uruchomieniu usługi otrzymany SMS za każdym razem, gdy ktoś złoży wniosek o kredyt lub pożyczkę na nasze dane, lub będzie próbował podpisać w naszym imieniu umowę np. w sieci komórkowej - mówi asp. szt. Mariusz Chrzanowski z Komendy Miejskiej Policji w Gdańsku.

Zastrzec numer PESEL można już od połowy listopada, choć dopiero od 1 czerwca tego roku np. banki, inne instytucje finansowe, sądy czy notariusze - przed zawarciem umowy o kredyt czy sporządzając umowę - będą musiały sprawdzać, czy numer PESEL danej osoby jest zastrzeżony. Bez tego zawarcie umowy nie będzie możliwe. Oczywiście nie będzie to możliwe także wtedy, gdy okaże się, że numer został zastrzeżony.

Tak dzieje się w przypadku poważnych transakcji, ale sprawdzenie, czy numer PESEL nie jest zastrzeżony, będzie też wymagane przy wypłacie gotówki, gdyby w ciągu jednego dnia suma wypłat przekroczyła trzykrotność minimalnego wynagrodzenia (dziś w sumie nieco ponad 10 tys. zł).

Zastrzeżenie można w każdej chwili cofnąć, choć taka operacja będzie możliwa dopiero 12 godzin później. To wielu osobom może utrudnić funkcjonowanie. O ile kredytu nie bierzemy codziennie, o tyle już potrzeba wypłacenia większej kwoty może pojawić się nagle.

- Być może dlatego już teraz, część osób, które zastrzegły numer PESEL, cofa to zastrzeżenie - dodaje Andrzej Kąkol ze szczecineckiego ratusza.

Numer PESEL można zastrzec osobiście podczas wizyty w urzędzie, ale też przez internet. Wymaga to posiadania profilu zaufanego, podpisu kwalifikowanego, e-dowodu lub danych logowania do bankowości elektronicznej. Usługa jest bezpłatna i w każdej chwili można cofnąć zastrzeżenie i je ponowić dowolną ilość razy (ograniczenia dotyczą wspomnianego odblokowania danych). Można też ustawić automatyczne zastrzeżenia, sprawdzić historię weryfikacji numeru przez instytucje i firmy i mieć podgląd historii zmian statusu. Zastrzeżenie numeru nie blokuje możliwości rejestracji wizyty u lekarza, realizacji recepty czy załatwienia sprawy w urzędzie.

Pani Patrycja zastrzegła numer PESEL od razu, kiedy pojawiła się taka możliwość. Zrobiła to drogą elektroniczną.

Weszła na rządową stronę internetową mobywatel.gov.pl, w katalogu usług kliknęła na „dokumenty i dane osobowe”, przewinęła ekran w dół do kategorii „pesel”, tam znalazła link „zastrzeż swój numer pesel lub cofnij zastrzeżenie”, klikając w niego, otrzymała informację, że jej numer PESEL nie jest zastrzeżony, kliknęła więc przycisk „Zastrzeż PESEL” (w tym samym miejscu, tym samym przyciskiem, w każdej chwili można cofnąć zastrzeżenie). Wszystko to zajęło trzy minuty.

- Skoro jest taka możliwość, to chcę się czuć bezpieczniej. Nie chcę fundować jakiemuś złodziejowi wygodnego życia za pieniądze, które to ja będę musiała oddać albo udowadniać, że nie brałam szybkiej pożyczki - mówi i od razu wyjaśnia, że to właśnie zaciągnięcia przez oszusta tzw. chwilówki na jej PESEL boi się najbardziej. - Bo banki, udzielając kredytów, bardzo dokładnie sprawdzają klientów.

Nasza rozmówczyni dodaje, że rozważa skorzystanie z dodatkowej ochrony przed wyłudzeniem, jaką oferuje Biuro Informacji Kredytowej. To przedsiębiorstwo założone przez Związek Banków Polskich i prywatne banki, którego zadaniem jest gromadzenie, integrowanie i udostępnianie danych dotyczących historii kredytowej klientów banków, SKOK-ów, a także pozabankowych firm pożyczkowych.

Jeśli pani Patrycja wykupi za 42 zł rocznie usługę alert BIK, za każdym razem, gdy ktoś złoży wniosek o kredyt na jej dane, ona zostanie o tym poinformowana SMS-em.